"Pagnasan kung tuki ka
Batyawan te itang bunduk ning Alaya
Kareta ding batu manukluwanan kata..."
- Indung Balayan (Arti Santa Rita, Kapampangan Ku CD)
Nung mipasyal kayu Mt Arayat National Park kening milabasan a pilan bulan, siguru apansinan yu ing makadismaya nang hitsura ngening kasalukuyan. Ing buri ku sanang ikutang, ninu na ing mamalakad king Mt. Arayat National Park?
Apat a beses neng tinuki keng pamanuli ku Pampanga i David. Pero e ke pa aturung magsalitang Tagalog o kaya Kapampangan mu man anya Inglis mu ing balu
nang sabyan. At e ne pa ikit ing kabilugan na ning balen kung tibuan. Anya ing tauli ming pamanuli binalak ku talagang maglambat kami Santa Rita, ban kanita apasyal ke kareng lugar a pagmulalan keti Pampanga.
Ing mumuna nang diling buring akit, alang aliwa nune ing bunduk Arayat. Prumeru ya pamung minuli Pilipinas, apansinan na neng David ing bunduk Arayat a mayayakit ketang tiknangan nang matas a hotel king Cubao, Quezon City. Anya ginagad yang sinaling mapa ning Pampanga king National Book Store, Cubao. Karin, ikit na nung makananung miras king San Juan Baño, ing baryong sasakop keng entrance paukyat king Mt Arayat National Park
Palub king parke adwa lang arko nung nukarin makasulat ing lagyu "Mt Arayat National Park" deng abungaran mi. Muna kung apansinan ing mangabakbak a pintura karetang adwang arko. Tahimik, at alang tao ketang gate a makabuklat. Mapali, malisangan at maalikabok. Misumangid ating adwang tanaman a mengalagas na bulung pauli ning malanging gabun at angin.
Kalagpas ning jeep karetang adwang arko linto la ring apat a kelalakian at metung a babae. E ku ikit nung nukarin la menibat. E la karagulan a katawan detang lalaki. E la mikakandayu edad s--iguro atilu keng 30 anyos o mahigit. E marayu keng limang talampakan at limang pulgada ing katas da. Paka-salol lang putut at sinelas a goma. Itang kabud babae, bilugan ya at makuyad ya buwak. Kulang lang metung deng ipan na keng lalam at makasulud yang malutung kamiseta, kule asul a korto maki bulsa king arap at gulut at lawe ku, maskup ya ing salol na. Ating makakuwintas a ID kaya pero balamu e ne buring ipakit malapitan.
"Tsa-beinte pesus balang metung a katao," nganang sinabi ning babae.
"Ali, treinta pesus balang metung!" masiyas nang salabat nitang metung karetang lalaking makasabit king estribo anyang apagmasdan ne i David. Inisip ku iya ing tatalakad lider na ning grupu da.
"Aba, ninung tutu kekayu?" ngakung mengutang, medyo mesora ku king kagarapalan dang asal at pamagsalita. Mataram ya paglalawe itang lalaking balamu lider, anya medyo mipakamakama ku. "Basta, treinta balang metung," masiyas nang sinabi.
Kaibat nang memilang kareng pakalukluk keng jeep, sinabi nang 480 pesus ing bayaran mi. Mayap namu e ya masyadung biyasa keng kuwentahan. Binye ke ing metung a Ninoy at sinabi kung karela ne ing sukling beinte pesus. Pero matsura naku aiisip tungkul karening lalaki.
Menguldas kami ngan kaparada na ning jeep ketang masalilung a gilid na ning parke. Bandang kailli nung nukarin migparada ya ing jeep, ikit ko retang mengalumang kubu-kubuan a ilib. Siguru, manayun la reta anyang bayu lang gawa at marakal a mag-piknik. Ngeni, lupa nong mengapaburen at e na malyaring gamitan. Keng arapan mi, ating metung a swimming pool nung nukarin atin limang anak a mangalati magtampiso keng danum.
Manibat king kagulutan mi, atin pang adwang lalaking dinatang. Maibug kung mapuput anyang pelibutnan da kaming miyasawa. Pamilitan da keng mukyat karetang eran a matas. "Karin akit yu ing malagung view na ning bunduk. Ala kong akit keni lalam," nganang sinabi nitang lalaking lider da kabang makalawe la mu reng aliwa. Malangi ing tonu nang magsalita. Balamu utusan na kami pang tuki keng buri nang malyari. "Tara na! Dakal ko pa akwang letratu karin," ngana pa nitang metong anyang apansinan ne ing kamerang dadala ng David.
Miglalawe ku ketang direksiyon a tuturu da. Mangalabung la at mangatas ding tanaman dutung a ikit ku keng misusumangid na nitang eran. Masukal at madalumdum. Menalakad ku buwak kayagnan na ning aisip kung matsurang eksena. Aganaka ku pa ing ababasa ku keng diyaryo keng internet, deng miyaliwang tau pangidnapan da at patubus maragul a pera. Makananu nung mabisa ke ping manik? Makananu nung marok la palang tau rening kasabi mi? Makananu nung atyu na kami ketang babo, kaibat bigla rang sinabing "E kayu malyaring magbaba anggang e kayu mamiye maragul a pera!" Mengilabut ku. Telanan keng masalese i David, pota bigla reng abitan. Pero lalu kung mengilabot anyang aisip ko reng anak kayabe mi. Agyaman dakal kami karela, puro no man anak a mangalati reng abe mi, makananu nung panasakitan da la deng pangunakan ku nung ala kung aibie pera? Ay rugo.
Kakabug naku salu, pero e ku bisang payalata lalu na kang David. Pepaliwanag ku kaya ing buri dang malyari detang lalaki, pero siyempre, eku sinabi ing kutub ku uling makarine kaya nung matsura ing maging karanasan mi keng kanakung balen.
"Pilan mong minutu bayu tamu miras ketang babo?" ngakung mengutang, agyaman e ku interesado.
"Saguli mu."
"Makananu kasaguli?"
"Siguro, metung oras ati ta na ketang babo."
"Ay, rugo…ali na. Maina no reng tud ming miyasawa, e mi na agyu ing matarik a ukyatan. Saka e ku bisang mabengi. Siguru muli na kami mu. E bala nung mesayang ya man ing kekaming biaje papunta keni."
Kasabi kung muli na kami mu, pengulait ko reng anak at pepasaken kung pasibayu king jeep. Tinerku la at migtaka. Ala la pa kanung ikit keng pasyalan a ita. Bakit kanu kasaguli ming mumuli. Tunggal-tunggal, ginulut la retang lalaki at e ku no ikit nung nukarin la migbanda. Melakwan ya itang babai makalawe kekami kabang kukusad ya ing jeep paluwal king parke.
Malaut na ing pilai na ning jeep, makanyan man eku pa mu rin mikuldas a salu. Malyap la pa mu ring maglalawe reng kanakung mata. Makananu nung ati lu mu pala keng gilid-gilid detang lalaki, kalupa nandin at bigla na lamung sulput manabat pala keng pagluwal mi? Nung malyari ya mung sulapo ing jeep, siguro, sinabi ku na keng driver mi ing pasulagpon ne ing sasaken mi ba keng agad milako karin. Inyang abatyawan miya ing boundary ning Sta Ana, karin ku pa mu mipangisnawang saldak. Pepasalamat keng Diyos at alang nanu na mang matsurang milyari kekami.
Pero siyempre, mekaramdam ku naman lungkut. Agya mung keng isip ku, menyawad kung tawad king Apung Guinu keng pamanisip kung marok tungkul karetang kabalen ku. Pero nung ikayu ing atiyu keng kabilyan mi at makanyan ing milyari, nanu kayu isipan?
Buri ku sanang sabiyan, nung ibilang deng metung kareng pasyalan Pampanga ing Mt Arayat National Park, sana naman ayusan de at linisan mu man bang kanita maglupa ne mang tune pasyalan. Metung pa, sana deng mamalalay kareng turista, biyasa lang makipagsalitang maayus at medyo malume kareng mamasyal. Matsura ing meging karanasan mi ketang lugar a ita at e na ku siguro magbanda pa karin. Lalung e ke irekomenda kareng kanakung kaluguran.
Makanyan man ing milyari, mayap a aldo pu kekayu ngan, Kabalen kung Kapampangan.